އެންމެ މޮޅު ޞަދަޤާތަކީ ޞަދަޤާތް ލިބޭ ފަރާތް އެއަށް ބޭނުންޖެހިފައިވަނިކޮށް ކުރާ ޞަދަޤާތެވެ. އަދި ދާއިމީގޮތެއްގައި މެދުނުކެނޑިކުރާ ޞަދަޤާތެވެ. ޞަދަޤާތުގެ ސަބަބަން އަޅާ ނަރަކައިން ސަލާމަތްވެގެންދެއެވެ. އެހެންކަމުން ޢީދު ދުވަހެއްގައި ނަބިއްޔާ صلى الله
ﷲ ތަޢާލާވަނީ އެއިލާހުގެ އަޅުތަކުންގެ ތެރޭގައި މުއްސަނދިންނާއި ފަޤީރުން ލައްވާފައެވެ. ފަޤީރުންގެ ޙާޖަތްތައް ފުއްދައިނުދީ މުއްސަނދިންގެ މަޞްލަޙަތުތައް ފުރިހަމަވެގެންނުދާނެއެވެ. ފަހެ ﷲ ތަޢާލާވަނީ މުއްސަނދިންގެ މުދަލުން އިތުރުވެފައިވާ ބައިން ފަޤީރުންގެ ކަންތައްތައް ހަމަޖައްސައިދިނުމަށް އެބައިމީހުންގެ
އަރާމު ތަންމަތިތަކުގައި މީސްތަކުން ޒީނަތްތެރިވާ ވަޤުތުގައި، އާދޭހުގެ އަތް އުފުލާ މަތިވެރިވެގެންވާ އިލާހުގެ ޙަޟްރަތުގައި ހާރުދަމުގެ ވަޤުތުތަކުގައި ދަންނަވާށެވެ. އެންމެ ދުޢާއެއްގެ ސަބަބުންވެސް ހުރިހާކަމެއް ބަދަލުވެގެން ހިނގައިދާނެއެވެ. ފަހެ ދަރިން ނުލިބޭމީހުންނަށް ދަރިން ލިބި،
ދުޢާކުރުމުގެ ސަބަބުން ނަފްސަށް މަތިވެރިކަން ލިއްބައިދެއެވެ. އަދި ހިންމަތް އާލާވެއެވެ. އަދި މީސްތަކުންގެ އަތުގައިވާ ތަކެއްޗާމެދު އުންމީދުކުރުން ކެނޑިގެންދެއެވެ. އަދި އެއީ ކިޔަމަންތެރިއަޅުން، ރޭގަނޑުގެ ވަޤުތުގައި ފޮނުވާލާ ދުނިދަނޑިއެވެ. އަދި އެއީ އުޑާއި ބިމާ
ދުޢާކުރުމަކީ އަޅުވެރިކަމުގެ ސިފައެކެވެ. އަދި ހިތުގެ ބަގީޗާއެކެވެ. އަދި ދުނިޔޭގައިވާ ބަގީޗާއެކެވެ. އަދި ލުއިފަސޭހަ، ކޮންމެ ވަޤުތެއްގައި، ކޮންމެ ތަނެއްގައި އަދި ކޮންމެ ޙާލަތެއްގައިވެސް ކުރެވޭފަދަ އަޅުކަމެކެވެ. އަދި އެއީ މުޞީބާތްތަކުގެ ޢަދާވާތްތެރިޔާއެވެ. އޭގެ
އަދި ހެޔޮކަންތައްތަކަށް އަމުރުކޮށް މުންކަރާތްތައް ނަހީކުރުމަކީ ކުށްފާފަތަކަށްވާ ކައްފާރާއެކެވެ. އަދި ނިޢުމަތް ރައްކާތެރިކޮށްދޭކަމެކެވެ. އަދި އުޑުން ޢަޛާބު އައުން މަނާކުރާކަމެކެވެ. އަދި އޭގެ ސަބަބުން ހިނގަމުންދާ މުންކަރާތަށްވުރެ ބޮޑު މުންކަރާތެއް ހިނގުން ހުއްޓުވެއެވެ. އަދި
ދަންނާށެވެ. ތިބާ ހެޔޮކަމަކަށް އަމުރުކުރާ ކޮންމެ ފަހަރަކު ނުވަތަ މުންކަރާތެއް މަނާކުރާ ކޮންމެ ފަހަރަކު އެމުންކަރާތް ނެތިދާނެކަމަށް ނުވަތަ އެވާޖިބު އަދާވާނެކަމަށް ހީނުކުރާށެވެ. ޙައްޤުމަގުގައި ޘާބިތުވުމުގެ ތައުފީޤުވަނީ ﷲ ތަޢާލާގެ ޙަޟްރަތުންނެވެ. އެއިލާހު ވަޙީކުރެއްވިއެވެ.
އިބްނު ރަޖަބު ވިދާޅުވިއެވެ. [1] “ހިތުން އިންކާރުކުރުމަކީ ކޮންމެހެންވެސް ކުރަންޖެހޭކަމެކެވެ. އެމީހެއްގެ ހިތުން މުންކަރާތްތަކަށް އިންކާރުނުކުރާމީހާ ދަންނައެވެ. އޭގެން ދަލީލުކުރަނީ އޭނާގެ ހިތުގައި އީމާންކަން ނުވާކަމަށެވެ.” އިބްނު ތައިމިއްޔާ ވިދާޅުވިއެވެ. [2] “ﷲ ތަޢާލާ
މުންކަރާތްތަކަށް އިންކާރުކުރުމުގައި ތިން ދަރަޖަވެއެވެ. ފުރަތަމަ ދަރަޖަ: އަތުން މަނާކުރުން – އެއީ އެކަމަކަށް އިންކާރުކުރުމުގެ ކުޅަދާނަކަން ލިބިގެންވާ ޙާލެވެ. މިސާލަކަށް ގޭގައި ހިނގާ މުންކަރާތެއް ފިރިމީހާ މަނާކުރުމެވެ. ދެވަނަ ދަރަޖަ: ދުލުން އިންކާރުކުން
ﷲ ތަޢާލާގެ ނިޔާކުރެއްވުމާއި ޚަލްޤުކުރެއްވުމާ އަދި ތަދުބީރުކުރެއްވުމާމެދު ޔަޤީންކުރާށެވެ. އަދި އެއިލާހު މެދުވެރިކުރެއްވާ އިމްތިޙާނުތަކާއި ކުރައްވާ ޙުކުމްފުޅުތަކަށް ކެތްތެރިވާށެވެ. އަދި އެއިލާހުގެ އަމުރުފުޅަށް ބޯލަނބާށެވެ. ފަހެ ދުނިޔެ ވަށާލެވިގެންވަނީ އުނދަގޫތަކާއި ކިލަނބުކަމުންނެވެ. އަދި އެތަނުގެ
އިބްނުލް ޖައުޒީ ވިދާޅުވިއެވެ. [1] “އިންސާނާއަށް ހަވާލުކުރެވިފައިވާ ތަކުލީފުތަކުގެ ތެރޭގައި، އޭނާއަށް އެންމެ އުނދަގޫކަމަކީ ﷲ ގެ ނިޔާކުރެއްވުމަށް ކެތްތެރިވުމެވެ. އަދި އެކަމުގައި އެންމެ މޮޅުއިތުރީ އެކަމާމެދު ރުހެމެވެ.” ދުނިޔޭގެ ކަނޑު ދައުރުވާ ގޮތާ
މުޞީބާތްތައް މެދުވެރިވާނީ ޤަޞްދުކޮށްގެން އުޅުނު ގޮތާ ޚިލާފަށެވެ. އަދި އެދޭ އެދުންތަކާ ދެކޮޅަށެވެ. އެކަކަށްވެސް މިދުނިޔަ ސާފުކަންމަތީގައި ނުއޮންނާނެއެވެ. އެއީ ކިތަންމެ ބޮޑު މިންވަރެއް ޙާޞިލުވިކަމުގައިވިޔަސްމެއެވެ. ނަބިއްޔާ صلى الله عليه وسلم ޙަދީޘްކުރެއްވިއެވެ.
އިންސާނާއަށް އޭނާގެ ޙަޔާތުގައި ފިތުނަތަކާއި އުނދަގޫތަކާއި އިމްތިޙާނުތަކާ އަދި މުޞީބާތްތަކާ ކުރިމަތިވާނެއެވެ. ޠާހިރުކުރެއްވުމާއި ސާފުކުރެއްވުމާއެކު މެނުވީ އީމާންކަމުގެ ނޫރަށް އާރޯކަން ނުލިބޭނެއެވެ. އަދި ޔަޤީންކަން ހިތުގައި ބިންވަޅު ނުނެގޭނެއެވެ. ދިރިއުޅުން ބިނާވެގެންވަނީ ދަތިތަކާ ކުރިމަތިލުމާއި
މުޖުތަމާއެއްގައި ނަސޭޙަތްތެރިވުން ނެތިހިނގައްޖެނަމަ ޣީބަބުނުން ފާޅުވެއެވެ. ތިބާއަށް ނަސޭޙަތްތެރިވާނީ ތިބާދެކެ ލޯބިވާމީހުންނެވެ. މީހަކާމެދު ކަންބޮޑުވާމީހާ އޭނާއަށް ސިއްރުގައި ނަސޭޙަތްތެރިވާށެވެ. އިބްނު ރަޖަބު ވިދާޅުވިއެވެ. “ސަލަފުންގެ ބޭކަލުން މީހަކަށް ނަސޭޙަތެއްދެއްވާނަމަ އޭނާއަށް ސިއްރިއްޔާތުގައި ވަޢުޛުވިދާޅުވެއެވެ. އަދި
ނަސޭޙަތްތެރިވާ މީހަކީ ހިތުގެ ފުންމިނުން ނަސޭޙަތްތެރިވާ، ހިތްސާފު، އުޅުން ރިވެތި އަދި އެހެންމީހުންނާމެދު ކަންބޮޑުވާ މީހަކަށްވާނެއެވެ. އިހުގެ ބޭކަލުންގެ ދަރަޖަ މަތިވެރިވެގެން ދިޔައީ އެސަބަބާހުރެއެވެ. އަބޫ ބަކްރު އަލްޢައްޔާޝް ވިދާޅުވިއެވެ. “އަބޫ ބަކުރު رضي
އުނިތަކާއި އައިބުތައް ހުރުމަކީ މަޚްލޫޤުންގެ ކިބައިގައިވާ ފިޠުރީކަމެކެވެ. އިސްލާމް ދީން ގޮވާލަނީ މީސްތަކުންނަށް ނަސޭޙަތްތެރިވުމާއި އެބައިމީހުންގެ ޢައިބުތައް ފޮރުވުމަށެވެ. ނަބިއްޔާ صلى الله عليه وسلم ޙަދީޘްކުރެއްވިއެވެ. «الدِّينُ النَّصِيحَةُ» قُلْنَا: لِمَنْ؟ قَالَ:
އެންމެ މޮޅު ޞަދަޤާތަކީ ޞަދަޤާތް ލިބޭ ފަރާތް އެއަށް ބޭނުންޖެހިފައިވަނިކޮށް ކުރާ ޞަދަޤާތެވެ. އަދި ދާއިމީގޮތެއްގައި މެދުނުކެނޑިކުރާ ޞަދަޤާތެވެ. ޞަދަޤާތުގެ ސަބަބަން އަޅާ ނަރަކައިން ސަލާމަތްވެގެންދެއެވެ. އެހެންކަމުން ޢީދު ދުވަހެއްގައި ނަބިއްޔާ صلى الله
ﷲ ތަޢާލާވަނީ އެއިލާހުގެ އަޅުތަކުންގެ ތެރޭގައި މުއްސަނދިންނާއި ފަޤީރުން ލައްވާފައެވެ. ފަޤީރުންގެ ޙާޖަތްތައް ފުއްދައިނުދީ މުއްސަނދިންގެ މަޞްލަޙަތުތައް ފުރިހަމަވެގެންނުދާނެއެވެ. ފަހެ ﷲ ތަޢާލާވަނީ މުއްސަނދިންގެ މުދަލުން އިތުރުވެފައިވާ ބައިން ފަޤީރުންގެ ކަންތައްތައް ހަމަޖައްސައިދިނުމަށް އެބައިމީހުންގެ
އަރާމު ތަންމަތިތަކުގައި މީސްތަކުން ޒީނަތްތެރިވާ ވަޤުތުގައި، އާދޭހުގެ އަތް އުފުލާ މަތިވެރިވެގެންވާ އިލާހުގެ ޙަޟްރަތުގައި ހާރުދަމުގެ ވަޤުތުތަކުގައި ދަންނަވާށެވެ. އެންމެ ދުޢާއެއްގެ ސަބަބުންވެސް ހުރިހާކަމެއް ބަދަލުވެގެން ހިނގައިދާނެއެވެ. ފަހެ ދަރިން ނުލިބޭމީހުންނަށް ދަރިން ލިބި،
ދުޢާކުރުމުގެ ސަބަބުން ނަފްސަށް މަތިވެރިކަން ލިއްބައިދެއެވެ. އަދި ހިންމަތް އާލާވެއެވެ. އަދި މީސްތަކުންގެ އަތުގައިވާ ތަކެއްޗާމެދު އުންމީދުކުރުން ކެނޑިގެންދެއެވެ. އަދި އެއީ ކިޔަމަންތެރިއަޅުން، ރޭގަނޑުގެ ވަޤުތުގައި ފޮނުވާލާ ދުނިދަނޑިއެވެ. އަދި އެއީ އުޑާއި ބިމާ
ދުޢާކުރުމަކީ އަޅުވެރިކަމުގެ ސިފައެކެވެ. އަދި ހިތުގެ ބަގީޗާއެކެވެ. އަދި ދުނިޔޭގައިވާ ބަގީޗާއެކެވެ. އަދި ލުއިފަސޭހަ، ކޮންމެ ވަޤުތެއްގައި، ކޮންމެ ތަނެއްގައި އަދި ކޮންމެ ޙާލަތެއްގައިވެސް ކުރެވޭފަދަ އަޅުކަމެކެވެ. އަދި އެއީ މުޞީބާތްތަކުގެ ޢަދާވާތްތެރިޔާއެވެ. އޭގެ
އަދި ހެޔޮކަންތައްތަކަށް އަމުރުކޮށް މުންކަރާތްތައް ނަހީކުރުމަކީ ކުށްފާފަތަކަށްވާ ކައްފާރާއެކެވެ. އަދި ނިޢުމަތް ރައްކާތެރިކޮށްދޭކަމެކެވެ. އަދި އުޑުން ޢަޛާބު އައުން މަނާކުރާކަމެކެވެ. އަދި އޭގެ ސަބަބުން ހިނގަމުންދާ މުންކަރާތަށްވުރެ ބޮޑު މުންކަރާތެއް ހިނގުން ހުއްޓުވެއެވެ. އަދި
ދަންނާށެވެ. ތިބާ ހެޔޮކަމަކަށް އަމުރުކުރާ ކޮންމެ ފަހަރަކު ނުވަތަ މުންކަރާތެއް މަނާކުރާ ކޮންމެ ފަހަރަކު އެމުންކަރާތް ނެތިދާނެކަމަށް ނުވަތަ އެވާޖިބު އަދާވާނެކަމަށް ހީނުކުރާށެވެ. ޙައްޤުމަގުގައި ޘާބިތުވުމުގެ ތައުފީޤުވަނީ ﷲ ތަޢާލާގެ ޙަޟްރަތުންނެވެ. އެއިލާހު ވަޙީކުރެއްވިއެވެ.
އިބްނު ރަޖަބު ވިދާޅުވިއެވެ. [1] “ހިތުން އިންކާރުކުރުމަކީ ކޮންމެހެންވެސް ކުރަންޖެހޭކަމެކެވެ. އެމީހެއްގެ ހިތުން މުންކަރާތްތަކަށް އިންކާރުނުކުރާމީހާ ދަންނައެވެ. އޭގެން ދަލީލުކުރަނީ އޭނާގެ ހިތުގައި އީމާންކަން ނުވާކަމަށެވެ.” އިބްނު ތައިމިއްޔާ ވިދާޅުވިއެވެ. [2] “ﷲ ތަޢާލާ
މުންކަރާތްތަކަށް އިންކާރުކުރުމުގައި ތިން ދަރަޖަވެއެވެ. ފުރަތަމަ ދަރަޖަ: އަތުން މަނާކުރުން – އެއީ އެކަމަކަށް އިންކާރުކުރުމުގެ ކުޅަދާނަކަން ލިބިގެންވާ ޙާލެވެ. މިސާލަކަށް ގޭގައި ހިނގާ މުންކަރާތެއް ފިރިމީހާ މަނާކުރުމެވެ. ދެވަނަ ދަރަޖަ: ދުލުން އިންކާރުކުން
ﷲ ތަޢާލާގެ ނިޔާކުރެއްވުމާއި ޚަލްޤުކުރެއްވުމާ އަދި ތަދުބީރުކުރެއްވުމާމެދު ޔަޤީންކުރާށެވެ. އަދި އެއިލާހު މެދުވެރިކުރެއްވާ އިމްތިޙާނުތަކާއި ކުރައްވާ ޙުކުމްފުޅުތަކަށް ކެތްތެރިވާށެވެ. އަދި އެއިލާހުގެ އަމުރުފުޅަށް ބޯލަނބާށެވެ. ފަހެ ދުނިޔެ ވަށާލެވިގެންވަނީ އުނދަގޫތަކާއި ކިލަނބުކަމުންނެވެ. އަދި އެތަނުގެ
އިބްނުލް ޖައުޒީ ވިދާޅުވިއެވެ. [1] “އިންސާނާއަށް ހަވާލުކުރެވިފައިވާ ތަކުލީފުތަކުގެ ތެރޭގައި، އޭނާއަށް އެންމެ އުނދަގޫކަމަކީ ﷲ ގެ ނިޔާކުރެއްވުމަށް ކެތްތެރިވުމެވެ. އަދި އެކަމުގައި އެންމެ މޮޅުއިތުރީ އެކަމާމެދު ރުހެމެވެ.” ދުނިޔޭގެ ކަނޑު ދައުރުވާ ގޮތާ
މުޞީބާތްތައް މެދުވެރިވާނީ ޤަޞްދުކޮށްގެން އުޅުނު ގޮތާ ޚިލާފަށެވެ. އަދި އެދޭ އެދުންތަކާ ދެކޮޅަށެވެ. އެކަކަށްވެސް މިދުނިޔަ ސާފުކަންމަތީގައި ނުއޮންނާނެއެވެ. އެއީ ކިތަންމެ ބޮޑު މިންވަރެއް ޙާޞިލުވިކަމުގައިވިޔަސްމެއެވެ. ނަބިއްޔާ صلى الله عليه وسلم ޙަދީޘްކުރެއްވިއެވެ.
އިންސާނާއަށް އޭނާގެ ޙަޔާތުގައި ފިތުނަތަކާއި އުނދަގޫތަކާއި އިމްތިޙާނުތަކާ އަދި މުޞީބާތްތަކާ ކުރިމަތިވާނެއެވެ. ޠާހިރުކުރެއްވުމާއި ސާފުކުރެއްވުމާއެކު މެނުވީ އީމާންކަމުގެ ނޫރަށް އާރޯކަން ނުލިބޭނެއެވެ. އަދި ޔަޤީންކަން ހިތުގައި ބިންވަޅު ނުނެގޭނެއެވެ. ދިރިއުޅުން ބިނާވެގެންވަނީ ދަތިތަކާ ކުރިމަތިލުމާއި
މުޖުތަމާއެއްގައި ނަސޭޙަތްތެރިވުން ނެތިހިނގައްޖެނަމަ ޣީބަބުނުން ފާޅުވެއެވެ. ތިބާއަށް ނަސޭޙަތްތެރިވާނީ ތިބާދެކެ ލޯބިވާމީހުންނެވެ. މީހަކާމެދު ކަންބޮޑުވާމީހާ އޭނާއަށް ސިއްރުގައި ނަސޭޙަތްތެރިވާށެވެ. އިބްނު ރަޖަބު ވިދާޅުވިއެވެ. “ސަލަފުންގެ ބޭކަލުން މީހަކަށް ނަސޭޙަތެއްދެއްވާނަމަ އޭނާއަށް ސިއްރިއްޔާތުގައި ވަޢުޛުވިދާޅުވެއެވެ. އަދި
ނަސޭޙަތްތެރިވާ މީހަކީ ހިތުގެ ފުންމިނުން ނަސޭޙަތްތެރިވާ، ހިތްސާފު، އުޅުން ރިވެތި އަދި އެހެންމީހުންނާމެދު ކަންބޮޑުވާ މީހަކަށްވާނެއެވެ. އިހުގެ ބޭކަލުންގެ ދަރަޖަ މަތިވެރިވެގެން ދިޔައީ އެސަބަބާހުރެއެވެ. އަބޫ ބަކްރު އަލްޢައްޔާޝް ވިދާޅުވިއެވެ. “އަބޫ ބަކުރު رضي
އުނިތަކާއި އައިބުތައް ހުރުމަކީ މަޚްލޫޤުންގެ ކިބައިގައިވާ ފިޠުރީކަމެކެވެ. އިސްލާމް ދީން ގޮވާލަނީ މީސްތަކުންނަށް ނަސޭޙަތްތެރިވުމާއި އެބައިމީހުންގެ ޢައިބުތައް ފޮރުވުމަށެވެ. ނަބިއްޔާ صلى الله عليه وسلم ޙަދީޘްކުރެއްވިއެވެ. «الدِّينُ النَّصِيحَةُ» قُلْنَا: لِمَنْ؟ قَالَ:
